Yalan haberler nedir?
Yalan haber, doğru haber izlenimi veren ancak aslında yanlış veya yanıltıcı bilgiler içeren haber anlamına gelir. Yalan haberler genellikle iki kategoriye ayrılır:
- Kasıtlı yanlış haberler; yani, bu haberleri yayınlayan kişiler bunların yanlış olduklarını bilir ancak yine de yayınlar. Burada amaç kamuoyunu manipüle etmek veya trafiği belirli bir web sitesine yönlendirmek olabilir.
- Gerçek unsurlar içeren ancak genel olarak yanlış olan haberlerdir. Burada amaç yazarın tüm gerçekleri kontrol etmemiş olması veya belirli bir noktayı vurgulamak için belirli kısımları öne çıkarmak istemesi olabilir.
Yanlış bilgilendirme yeni bir olgu değildir. “yalan haber” terimi ilk olarak 19. yüzyılda kullanılmıştır ancak internet ve sosyal medya, bu tür haberlerin ortaya çıkma ve yayılma biçimini değiştirmiştir. İnternet öncesinde, insanların ana haber alma kaynağı gazetelerdi ve gazetecilerin uyması gereken sıkı mesleki kurallar vardı. İnternet, nispeten daha düşük editörlük veya düzeltme standartlarıyla, haber ve bilgi yayınlamanın, paylaşmanın ve tüketmenin yeni yollarını sundu. Birçok kişi artık haberleri sosyal medya ve diğer çevrimiçi kaynaklardan alıyor. Ancak hangi haberlerin güvenilir olduğunu, hangilerininse yanlış olduğunu belirlemek her zaman kolay değil.
Yalan haber türleri
Haberleri oluşturanların motivasyonuna bağlı olarak farklı yalan haber türleri vardır. Örneğin:
Tık tuzağı
Sansasyonel haberler ilgi çeker, tuhaf veya çılgınca hikâyeler ve üzerinde oynanmış görüntüler tıklama ve paylaşım sayılarını artırır. Tık tuzağı, web sitesi ziyaretçilerinin sayılarının artırılması ve web sitesi sahipleri için reklam gelirinin yükseltilmesi amacıyla kasıtlı olarak tasarlanmış haberleri ifade eder ve bu tür haberlerde genellikle gerçeklik ve doğruluk dikkate alınmaz.
Propaganda
Bu, kitleleri yanlış yönlendirme ve siyasi bir gündemi veya taraflı bir bakış açısını desteklemeye yönelik yalan veya manipüle edilmiş haberleri ifade eder.
Düşük kaliteli gazetecilik
Bazen gazetecilerin yayınlamadan önce tüm gerçekleri kontrol etmek için zamanı yoktur ve bu da haberlerde büyük hataların olmasına neden olur. Ancak güvenilir yeni kaynaklar bu haberlerdeki hataları düzeltir ve hata yaptıklarına okuyucularına karşı dürüst davranır.
Yanıltıcı başlıklar
Bazen bir haber büyük ölçüde doğru olsa da daha çok okuyucuyu habere tıklamaya teşvik etmek için sansasyonel veya yanıltıcı bir başlık seçilir. Bu durum yalan haberlerin ortaya çıkmasına yol açabilir; çünkü sosyal medyada genellikle yalnızca haberin başlığı ve az bir kısmı görünür ve bunlar hızla yayılır.
Sahte içerik
Gerçek bir haber kaynağı gibi davranmak suretiyle kitleleri kandırmak ya da yanlış yönlendirmek amacıyla sahte, uydurulmuş haberler vermek anlamına gelir.
Hiciv veya parodi
Bazı yalan haberler sadece eğlence amacıyla yayınlanır. Örneğin, yergi amacıyla mizah, ironi veya abartı kullanılarak gündem ya da ünlü kişiler hakkında şakalar yapılabilir. Bu tür haberlerin amacı kitleleri yanlış yönlendirmek değildir, çünkü zaten ciddiye alınmak üzere hazırlanmamışlardır. The Onion ve The Daily Mash bu tür hiciv sitelerine örnek olarak verilebilir.
Bazı politikacıların, işlerine gelmeyen haberleri, aslında gerçek ve doğrulanmış olsalar bile “yalan haber” şeklinde niteleyerek reddetmesi de sık rastlanan bir durumdur. “Yalan haber” geniş kapsamlı bir terim olduğundan ve farklı kişiler için farklı anlamlara gelebildiğinden, bazı itirazlar söz konusu olabilir. 2018 yılında İngiliz hükümeti, yeterli ve anlamlı bir tanımının olmaması dolayısıyla bu terimin resmi belgelerde veya makalelerde kullanılmasını yasakladı. Bunun yerine, “ dezenformasyon” ve “yanlış bilgilendirme” terimlerinin tercih edildiğini açıkladı:
- Dezenformasyon: Genellikle finansal veya siyasi bir nedene sahip olabilecek bir yazar tarafından kasıtlı olarak oluşturulan ve paylaşılan sahte veya yanıltıcı haberler.
- Yanlış bilgilendirme: Yine sahte veya yanıltıcı hikâyeler anlamına gelmekle birlikte burada haberler kasıtlı olarak oluşturulmamış veya özellikle yanlış bilgilendirme amacıyla paylaşılmamış olabilir.
Yalan haberler nasıl ortaya çıkar?
Yalan haberler genellikle, güvenilirlik kazanmak amacıyla kendilerine gerçek haber kaynağı süsü veren yalan haber web siteleri aracılığıyla yayılır. Yapılan araştırmalara göre sosyal medya, gerçek olmayan iddiaların gerçek haberlerden çok daha hızlı yayılmasını sağlıyor. Genellikle duygulara hitap etmek ve dikkat çekmek için tasarlanmış olduklarından, yalan haberler hızla yayılır. Bu nedenle genellikle öfke veya korku içeren tuhaf iddialar veya hikâyelerle doludurlar.
Sosyal medya akışları genellikle içerikleri doğruluklarına ya da araştırma ürünü olup olmadığına göre değil, etkileşim metriklerine (yani paylaşım ve beğenilme sıklığına) göre önceliklendirir. Bu yaklaşım, tık tuzaklarının, abartıların ve yanlış bilgilerin geniş kitlelere yayılmasına olanak tanıyabilir. Sosyal medya şirketleri yayıncı değil platform olarak görüldüğünden, geleneksel medya kuruluşlarıyla aynı yasal yükümlülüklere sahip değiller. Ancak bu durum siyasi ve yasal ortam geliştikçe değişmeye açık.
Sosyal medya botları, kaynaklarının güvenilirliğine bakmazsızın toplu bir şekilde makaleler üretip yaydıkları için yalan haberler yayabilir. Bot'lar çevrimiçi olarak sahte hesaplar oluşturabilir ve bu hesaplar daha sonra takipçi, tanınırlık ve itibar kazanır. Bu hesapların bazıları da özellikle yanlış bilgiler yaymak üzere programlanmıştır.
Troller, kasıtlı olarak tartışma başlatan veya kullanıcıları kızdırmayı amaçlayan internet kullanıcılarıdır ve yalan haberlerin yayılmasında da rol oynarlar. Bazen tüm bunları siyasi nedenlerle yapmak için para almalarına da rastlanır. Bu bağlamda, siyasi karar verme sürecine müdahale etmeye çalışan kurumsallaşmış trol gruplarını ifade etmek için bazen “troll çiftliği” veya “troll fabrikası” terimleri kullanılır.
Yalan haberlerde bazen deepfake kullanımı da görülür. Bunlar dijital yazılım, makine öğrenimi ve yüz değiştirme teknikleri kullanılarak oluşturulan sahte videolardır. Görüntüler, gerçekte hiç olmamış olayları veya eylemleri olmuş gibi gösteren yeni görüntüler oluşturmak için birleştirilir. Sonuçlar çok ikna edici olabilir ve bu tür videoların sahte olduğunun belirlenmesi oldukça zor olabilir.
Yalan haber örnekleri
Yalan Coronavirus haberleri
Covid-19 pandemisi, internet üzerinde dolaşan pek çok yanlış bilgi için verimli bir zemin sağladı ve kriz boyunca pek çok yalan haber örneği görüldü. 5G teknolojisinin virüsün yayılmasıyla bağlantılı olduğu iddiası sosyal medyada dolaşan yalan haberlerin inatçı bir örneğiydi; habere göre güya 5G teknolojisi bağışıklık sistemini baskılıyor ve virüs radyo dalgaları yoluyla iletiliyordu. Bu iddialar elbette doğru değildi ve sürekli olarak resmi kaynaklar tarafından çürütüldü ancak yine de yaygın bir şekilde paylaşıldı.
2016 ABD başkanlık seçimi
Yalan haberler ve yanlış bilgilendirmeler, 2016 yılında ABD’de yapılan seçimler sırasında büyük bir sorun haline geldi ve siyasi yelpazenin her tarafında da yanlış ve yanıltıcı iddialar ortaya çıktı. Yapılan bir analizde, seçimlerde çıkan yalan haberlerin büyük bir kısmının, ne kadar aşırı taraflı hikâyeler üretilirse o kadar fazla insanın tıkladığı ve paylaştığı ve dolayısıyla o kadar fazla para kazanılacağını keşfeden Makedonya'daki gençler tarafından üretildiği iddia edildi.
Boston Maratonu bombalaması
2013 yılında Boston Maratonunun bombalanmasının ardından, bombalamanın ABD hükümeti tarafından kasıtlı olarak düzenlendiğine dair asılsız iddialar dolaşıma girdi. Dünyanın dört bir yanındaki birçok terör olayının ardından genellikle bir sürü komplo teorisi ortaya çıkar. Bunların “yanıltma harekâtı” operasyonları olduğu, yani devlet tarafından bizzat ya da suçun başkaları üzerinde yıkılması ya da diğer faaliyetleri örtbas etmesi için dolaylı olarak gerçekleştirilmiş olduğu iddiaları oldukça yaygın olarak gündeme gelen klişelerdir.
En seksi erkek Kim Jong-un?
2012 yılında, mizah web sitesi Onion, Kuzey Koreli diktatör Kim Jong-un'un hayatta olan en seksi adam seçildiğini iddia eden bir makale yayınladı ve “bu yürek hoplatan Pyongyanlının her kadının rüyası” olduğunu iddia etti. Bazen mizah amaçlı haberler farklı kültürlerde yanlış algılanıp ciddiye alınabiliyor; örneğin bu olayda Çin Komünist Partisi yayın organının internet sürümü bunu yaptı.
Yalan haberlerin tehlikeleri nelerdir?
İnsanlar bazen verecekleri önemli kararları, örneğin bir seçimde kime oy vereceklerini veya hastalandıklarında hangi tıbbi tedaviyi tercih edeceklerini, okudukları haberlere göre belirleyebilir. Bu nedenle haberlerin güvenilir olması çok önemlidir. Yalan haberlerin tehlikeleri şunlardır:
- İnsanlar gerçek ve yalan haberleri birbirinden ayırt edemediğinde, önemli sosyal ve siyasi sorunlar hakkında kafa karışıklığı ve yanlış anlamalar ortaya çıkar. İnsanlarda “okuduğunuz her şeye inanmayın” türünden bir genelleme yaygınlaştığında, doğru haber kaynaklarına duyulan güven de zedelenir.
- Tıbbi tedaviler veya kanser veya Covid-19 gibi önemli hastalıklarla ilgili yalan ve yanıltıcı haberler, insanların sağlık konusunda yanlış kararlar almasına neden olabilir.
- Birçok yalan haber, sosyal çatışmaları artırmak ve yoğunlaştırmak için tasarlanır. Taraflar kendi “gerçeklerine” sahip olduğundan toplumda kutuplaşma ortaya çıkar ve seçim sonuçları bundan etkilenebilir.
- Üniversitelerde, öğrencilerin ödevler için kaliteli bilgi kaynaklarını kullanmalarını beklenir. Yanlış veya yanıltıcı bilgileri kaynak kullanan öğrenciler daha düşük notlar alabilir.
Yalan haberleri belirleme
Facebook ve diğer sosyal medya sitelerindeki yalan haberleri nasıl tanımlayacağınızı merak ediyor olabilirsiniz. Bir öğrenci olarak yalan haberlerden nasıl kaçınabilirim? Peki, yanlışlıkla yanlış bilgi paylaşmaktan nasıl kaçınabilirim? Yanlış bilgileri tespit etmek, yalan haber web sitelerini tanımak ve paylaşmadan önce düşünmek için on ipucu:
- Kaynağı kontrol edin:
Aradığınız sayfanın web adresini kontrol edin. Bazen, yalan haber sitelerinin URL'sinde yazım hataları olabilir veya ".infonet" veya ".offer" gibi daha az rastlanan etki alanı uzantıları kullanılabilir. Siteyi iyi tanımıyorsanız “Hakkımızda” bölümüne bakın. - Yazarı kontrol edin:
Güvenilir olup olmadığını görmek için yazarı araştırın. Örneğin, gerçek bir kişi mi, iyi bir itibarı var mı, belirli uzmanlık alanları hakkında mı yazıyor ya da belirli bir gündemi var mı? Yazarın motivasyonunun ne olabileceğini düşünün. - Diğer kaynakları kontrol edin:
Aynı hikâyeyi veren saygın haber veya yayın kuruluşları var mı? Haberde güvenilir kaynaklar yer alıyor mu? Profesyonel küresel haber ajanslarının teyit amaçlı editörlük kılavuzları ve geniş çaplı kaynak erişimi vardır, dolayısıyla bu tip yerlerde de aynı hikâye yer alıyorsa bu iyiye işarettir. - Eleştirel yaklaşımınızı koruyun:
Birçok yalan haber, korku veya öfke gibi güçlü duygusal tepkileri ortaya çıkarmak amacıyla zekice kaleme alınır. Eleştirel bir yaklaşım takının ve kendinize şunu sorun: Bu haber neden yazılmış olabilir? Belirli bir davayı veya gündemi destekliyor mu? Beni başka bir web sitesine tıklamaya yönlendiriyor mu? - Gerçekleri kontrol edin:
Güvenilir haberler veriler, istatistikler ve uzmanlardan alıntılar gibi birçok olgu içerir. Bunlar yoksa nedenini sorgulayın. Yanlış bilgiler içeren raporlarda genellikle yanlış tarihler veya zaman tutarsızlıkları bulunur, bu nedenle makalenin ne zaman yayınlandığını kontrol etmek iyi bir fikirdir. Bu güncel veya eski bir haber mi? - Yorumları kontrol edin:
Makale veya video yasal olsa bile altındaki yorumlar öyle olmayabilir. İçeriğe yanıt olarak gönderilen bağlantılar veya yorumlar, yanıltıcı veya kafa karıştırıcı bilgileri aktarmak için kiralanan robotlar veya kişiler tarafından otomatik olarak oluşturulabilir. - Kendi önyargılarınızın farkında olun:
Hepimizin ön yargıları var. Bunlar makaleye verdiğiniz tepkiyi etkiliyor olabilir mi? Sosyal medya, mevcut gezinme alışkanlıklarınıza, ilgi alanlarınıza ve fikirlerinize uygun hikâyeler önererek tek tip bir görüşün hâkim olduğu, karşıt görüşlere yer verilmeyen ortamlar şeklinde tanımlanan yankı odacıkları oluşturabilir. Edindiğimiz bilgiler ne kadar fazla farklı kaynaktan ve bakış açısından gelirse doğru sonuçlar elde etme olasılığımız da o kadar yüksek olur. - Haberin bir şaka olup olmadığını kontrol edin:
Mizah içerikli web siteleri popülerdir ve bazen bir haberin bir şaka veya parodi olup olmadığı her zaman belli değildir. Haber kaynağınızın hiciv veya komik hikâyelerle bilinen bir site olup olmadığını kontrol edin. - Görüntülerin orijinal olup olmadığını kontrol edin:
Sosyal medyada gördüğünüz görüntüler düzenlenmiş veya değiştirilmiş olabilir. Olası değişiklik işaretleri arasında arka plandaki düz çizgilerin dalgalı görünmesi, bükülmeler ve tuhaf gölgeler, bozuk kenarlar veya çok mükemmel görünen cilt sayılabilir. Ayrıca, bir görüntünün doğru olmasına rağmen yanıltıcı bir bağlamda kullanılabileceğini de unutmayın. Bir görüntünün nereden geldiğini ve değiştirilip değiştirilmediğini kontrol etmek için Google’ın Ters Görsel Arama gibi araçları kullanabilirsiniz. - Bir bilgi kontrolü sitesi kullanın:
Bilinen sitelerden bazıları:
Yalan haberler, inananların kişilerin onları yeniden yayınlanması, yeniden tweet etmesi veya yanlış bilgi paylaşımının başka bir şekilde sürdürülmesine bel bağlar. Bir makalenin özgün olup olmadığından emin olmamanız durumunda, paylaşmadan önce durun ve düşünün. Çevrimiçi ortamda güvende olmanıza yardımcı olması için sizi korsanlardan, virüslerden, kötü amaçlı yazılımlardan ve diğer çevrimiçi tehditlerden koruyan Kaspersky Total Security gibi bir antivirüs çözümü kullanın.
İlgili Makaleler:
